Сир эмаски, Ўзбекистон термаси, мана бир неча йиллардирки, жаҳон чемпионатидан четда қолмоқда. Ваҳоланки, миллий жамоамиз йўлланмани қўлга киритишга жуда яқин келган, аммо сўнгги паллада омад вакилларимиздан юз ўгириб, чипта Эрон-у Жанубий Корея сингари рақибларга насиб қилаверган. Бугунги кунда ФИФА киритаётган ўзгаришлар мундиал орзусида юрган ўзбекистонлик футболчи, мухлис-у мутахассислар кўнглига чироқ ёқди, гўё. Жанни Инфантино таъкидлаганидек, жаҳон чемпионати қатнашчилари сони 48тагача ошириладиган бўлса, термамизнинг ушбу турнирга йўл олиш имконияти ошишига шубҳа йўқ. Демакки, ўзгаришлардан сўнг мундиал қай тартибда ўтказилиши, йўлланмалар қандай сараланиши ва квалификация босқичида рўй берадиган янгиликлар кўпчиликка қизиқ туюлиши табиий. Қуйидаги мақола айнан 48та терма қатнашадиган жаҳон чемпионати ҳақида маълумот беради.

Раҳбар нима деди?

ФИФА президенти Жанни Инфантино келажакда жаҳон чемпионати иштирокчилари 32тадан 48тага кўпайтирилишини яна бир карра таъкидлади. Аммо бу режанинг қачон амалга ошиши ҳамон сўроқ остида. Шуниси маълумки, ўзгаришлар аниқ АҚШ, Мексика ва Канадада ўтадиган ЖЧ-2026га тааллуқли. Умуман, мазкур воқеа тўрт йил аввалроқ - Қатар мундиалидаёқ рўй бериши эҳтимоли ҳам йўқ эмас.

«Биз жаҳон чемпионати финал босқичи иштирокчилари сонини 32тадан 48тагача кўпайтиришга қарор қилдик ва буни 2026 йили амалга оширмоқчимиз. 2022 йилги мундиалда 48 жамоа? Кўрамиз. Агар бунинг имкони бўлса, нега энди шундай қилмаслигимиз керак? Ушбу масалани Қатардаги дўстларимиз билан муҳокама қиламиз. Ҳар қандай ҳолатда ҳам астойдил ишлаймиз», - деди швейцариялик функционер.

Бундай ғоя биринчи маротаба тилга олинаётгани йўқ. Апрелда ҳам КОНМЕБОЛ (Жанубий Америка футбол конфедерацияси) ЖЧ иштирокчилари сонини 2022 йилдан бошлаб ошириш фикрини қўллаб-қувватлаганди. Ушбу ташкилот президенти Алехандро Домингес бошчилигида билдирилган таклиф қабул қилинмаганди - айтилишича, жамоаларнинг кўпайиши мезбон-мамлакатга логистика бўйича муаммоларни келтириб чиқариши мумкин экан.

Қўшимча 16та ўрин Қандай таҚсимланади?

Ҳозирда жаҳон чемпионати финал раундига бериладиган ўринлар олтита қитъага қуйидагича тақсимланади - УЕФА (Европа - 13 жамоа), КАФ (Африка - 5), КОНМЕБОЛ (Жанубий Америка - 4,5), ОФК (Осиё - 4,5), КОНКАКАФ (Шимолий ва Марказий Америка - 3,5) ҳамда Океания (0,5).

Нега айрим сонлар тўлиқ эмас? Чунки кафолатланган йўлланмалардан ташқари, қитъалардаги нисбатан қуйироқ ўринни олган жамоалар ўртасида кечадиган «плей-офф» баҳслари ҳам бор. Жумладан, худди шу йўл билан Австралия (Гондурасдан ўтган - 0:0, 3:1) ва Перу (Янги Зеландиядан ўтган - 0:0, 2:0) ЖЧ-2018га йўл олишганди.

Янги формулага кўра, европаликлардан мундиалга 16 жамоа (}3), африкаликлар - 9 (}4), осиёликлар - 8 (}3,5), Жанубий Америка ва КОНКАКАФ 6тадан (мос равишда }1,5 ва }2,5), Океания - 1 (}0,5) йўлланма олади. Кўриниб турибдики, ўзгаришлардан Африка ва Осиё термаларига кўпроқ наф тегади.

Аввал ҳам иштирокчилар сони оширилганми?

Дастлабки жаҳон чемпионати 1930 йили ўтказилиб, унда 13та терма қатнашганди. Шундан буён жамоалар сони уч марта оширилган - ЖЧ-1934 (13тадан 16тага), ЖЧ-1982 (16тадан 24тага) ва ЖЧ-1998 (24тадан 32тага)да шундай ҳолат кузатилган.

1982 йили иштирокчилар сони оширилиши европаликларга фойдали бўлган. Уларга 9,5та ўрин (9таси тўғридан-тўғриҚбиттаси КОНМЕБОЛ вакилига қарши ўтиш ўйини орқали) ўрнига 13та (Қташкилотчи мамлакат сифатида Испания) ўрин теккан. Жанубий Америка финал раундига 3,5та (3та тўғридан-тўғриҚбитта ўтиш ўйини орқали) ўрнига 4та ўринга эга бўлган.

Қолган конфедерациялар биттадан қўшимча иштирокчига эга бўлишган (у пайтлари Осиё ва Океания жуфтликда қатнашишгани боис иккита йўлланмани ўзаро ҳал қилишган). Бу 26та мамлакат учун битта йўлланмаси бор Африка учун катта воқеа бўлган. КОНКАКАФ (17 мамлакат), ОФК ва Океания биргаликда (22та мамлакат) худди шунча ўринга эга эдилар.

Орадан 16 йил ўтиб, Франция мундиалида 32та жамоа қатнашди. Қўшимча саккизта ўрин қуйидагича тақсимланганди: УЕФА - жами 15та йўлланма (}2), КОНМЕБОЛ - 5 (}1,5), КОНКАКАФ - 3 (}0,75), КАФ - 5 (}2), ОФК - 3,5 (}1,5), Океания - 0,5 (}0,25).

Саралаш раундлари Қанчалик ўзгаради?

Бу борада ҳали тўлиқ маълумот йўқ. Аксарият конфедерацияларда глобал ўзгаришлар кузатилмаслиги турган гап. Фақат биргаликда 12 йўлланмага эга бўлган КОНКАКАФ ва КОНМЕБОЛ мустасно. Бунга икки хил сабаб бор.

Биринчидан, Жанубий Америкада атиги 10та терма мавжуд ва ҳаттоки, ЖА кубоги ташкилотчилари бошқа қитъадан жамоаларни таклиф қилишади. ФИФА киритган ўзгаришларга биноан финал раундига олтита жамоага йўлланма кафолатланади, яъни 60 фоиз иштирокчи шундай ҳуқуққа эга бўлади. Ушбу минтақадаги саралаш раунди уч йил давом этади ва бусиз ҳам чўзилиб кетган, эффектсиз кўринмоқда (фаворитлар масалани тезда ўз фойдаларига ҳал қилиб, кейинчалик шунчаки ўйин ўтказишгани кўп кузатилган). Янги формулада эса вазият янада зерикарли тус олади. ЖЧда қатнашиш ҳуқуқи учун аввалгидек етакчилар эмас, балки аутсайдерлар кураш олиб боришади - фаворитларга мундиалдаги иштирок деярли кафолатланади.

КОНКАКАФда эса жамоалар бисёр - 35та. Аммо улар орасида футбол орқали ном қозонганлари кўп эмас - АҚШ, Мексика ва, умуман, шу холос. Қолганлар миллионлар ўйинидаги ютуқлар билан мақтана олмайдилар, мундиал финал раундига эса гоҳ-гоҳида йўлланма олишади. Агар шу икки қитъадаги саралаш баҳслари бирлаштирилса, учрашувлар анча қизиқарли ва адолатли руҳда ўтишига шубҳа йўқ - Жанубий Американинг кучли термалари Марказий ва Шимолий Американинг нисбатан кучсизроқ термаларидан йўлланмаларни тортиб олишлари мумкин. Бу эса финал раундида қатнашадиган жамоаларнинг савиясига ижобий таъсир кўрсатиши тайин.

Ҳозирча буларнинг барчаси тахмин. Аммо ҳар икки конфедерация вакиллари иштирокидаги Америка кубоги-2016дан сўнг раҳбарлар биргаликда турнир ташкил этиш ғоясини илгари суришганди. КОНКАКАФнинг энг муваффақиятли термаси ҳисобланган АҚШнинг чорак финалдаёқ мусобақани тарк этгани савиядаги тафовутни кўрсатиб турибди.

Саралашдан ўтиш осонлашадими?

Катта эҳтимол билан, ҳа. Қанчалик кўп йўлланма ўйналса, уларни қўлга киритиш имкони шунча ортади. Бу Исландия сингари митти мамлакат термалари, шунингдек, мураккаб вазиятни бошдан кечираётган топ-жамоаларда мундиал чиптасини қўлга киритиш имкониятини оширади. Россияда ўтказилган жаҳон чемпионати саралашидан Италия ва Голландиядек термаларнинг ўта олишмагани турнирга спорт ва молиявий томондан қаттиқ зарба бўлди.

Бошқаларнинг ҳам мушкули осонлашади. Мисол учун, Африкадаги 54та жамоа 5та эмас, 9та йўлланма учун курашишади. Яъни, аввалгидек битта чипта учун 11та эмас, балки 6та мамлакат кураш олиб боради.

Турнирнинг финал босҚичи Қандай ўтади?

Иштирокчилар сонининг ортиши турнир структурасида ҳам ўзгаришларни келтириб чиқаради. Авваллари 8та гуруҳга 4тадан жамоа жойлашган бўлса, эндиликда 16та гуруҳда 3тадан терма ўрин олади. Шунга ўхшаш схемани биз УЕФА Миллатлар лигасида кўрдик. Бу каби формуланинг қўлланиши ҳар бир ўйиннинг қадрини оширишга хизмат қилади.

Ҳар бир гуруҳдан иккитадан жамоа кейинги раундга чиқади, «плей-офф» эса 1|16 босқичдан бошланади. Форматнинг ўзгариши термаларнинг ўйинлари сонига таъсир кўрсатмайди. Авваллари учтадан еттитагача бўлган (гуруҳда учта, нимчорак финал, чорак финал, ярим финал, финал|3-ўрин учун баҳс), энди эса иккитадан еттитагача (гуруҳда иккита, 1|16 финал, нимчорак финал, чорак финал, ярим финал, финал|3-ўрин учун баҳс) бўлади.

Ўзгаришлардан сўнг турнирдаги ўйинлар сони 64тадан 80тага ортади.

Финал босҚичи Қанча давом этади?

ЖЧ-2022ни ўтказиш муддати тасдиқланган: турнир 21 ноябрда бошланиб, 18 декабргача давом этади. Бу 1978 йилдан буён кузатилган энг қисқа муддатли ЖЧ ҳисобланади. Ўшанда мундиал 24 кун ичида якунланганди. Бу сафар жаҳон биринчилигини ўтказиш учун 27 сутка ажратилган.

ЖЧ-2026нинг қандай ўтказилиши ҳозирча аниқмас: бу турнир шусиз ҳам ўзгача тарзда ўтиши кутилмоқда (бирданига учта мезбон-мамлакат - бунақаси аввал кузатилмаганди). Боз устига, Шимолий Америкада ўтадиган ҳар қандай мусобақада телевидение катта роль ўйнайди, шундай экан, бир нарсани аниқ тахмин қилиш мумкин - ўйинлар трансляция учун қулай вақтга белгиланади.

Нима бўлганда ҳам, учрашувлар сонининг кўпайиши турнирнинг узоқроқ муддат давом этишига олиб келади - тахминан яна бир, бир ярим ҳафтага чўзилади. Бу эса, ўз навбатида, ички чемпионатлар тақвимида ўзгаришларни вужудга келтириши мумкин.

Бинобарин, агар ўзгаришлар Қатарда ўтадиган ЖЧда қўлланса, миллий чемпионатлардаги тақвимларни жиддий кўриб чиқишга тўғри келади. Зеро мундиал ноябрь-декабрь ойларида бўлиб ўтади, аксарият кучли лигаларда эса бу пайтда кураш айни қизийди.

КўпроҚ стадионлар керак бўладими?

Қатарда ҳам, АҚШ, Мексика ва Канада ҳамкорлигидаги ЖЧда ҳам, жорий йил Россиядаги мундиалда бўлгани каби, 12та аренадан фойдаланиш режалаштирилмоқда. Турнир давомида қўлланиладиган футбол базалари сони эса сезиларли ортишига шубҳа йўқ.

Бошқа томондан, иштирокчилар сонининг кўпайиши ўз-ўзидан мезбон мамлакатга ташриф буюрадиган ишқибозларнинг ошишига ҳам олиб келади. Бу эса меҳмонхоналар, ресторанлар ва бошқа инфратузилмаларга сон жиҳатидан талабларни оширади. Ҳозирданоқ айтиш мумкинки, 48та терма қатнашадиган жаҳон чемпионатига мезбонлик қилиш иқтисодиёти унчалик ривожланмаган давлатларга оғирлик қилади. Демакки, 2010 йили ЖАРдаги каби турнирларни яқин орада кўрмасак керак. Шунга қарамай, бир нечта мамлакатнинг ҳамкорликда ўтказадиган мусобақаларини кузатамиз - ЖЧда 48та жамоа қатнашса, яна бир мезбон-жамоага йўлланма ажратиш ҳозиргидан анча осонлашади.