Ўзбекистон футболидаги асосий воқелик чемпионатнинг карантин туфайли вужудга келган иккинчи танаффусдан сўнг тикланиши эмас. ФИФА ва ОФКнинг жаҳон чемпионати|Осиё кубоги қўшма саралашини кейинги йилга қолдиргани ҳам эмас. Бош мавзу - давлат тузилмаларига тегишли клубларнинг Давлат активларини бошқариш агентлигига ўтказиш жараёни бошлангани...

Аслида, мазкур жараён янгилик эмас. Чунки буларнинг барчаси Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йилнинг 4 декабрдаги ПФ-5887-сонли Фармони бўйича амалга оширилмоқда. Ҳужжатнинг 9-бандида шундай дейилади:

*** профессионал футбол клублари устав фондида давлат улуши бор хўжалик жамиятлари улуши Ўзбе­кистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлигига хўжалик жамиятлари устав капиталидаги давлат улуши ва хўжалик жамиятларининг улушини баланс қийматида камайтириш ҳисобига берилади;

*** мазкур Фармоннинг 6-иловасида кўзда тутилган профессионал футбол клубларининг устав фондидаги давлат улуши Давлат мулкини сотишда тендер савдоларини ўтказиш бў­йича давлат комиссиясининг қарорига асосан белгиланган тартибда сотилади.

Демак, Президент Фармони Ўзбекистонда футбол ривожланишининг аниқ векторини кўрсатди - давлат улуши ушбу улушларнинг аукционларда сотилишига қадар қисқартирилиши керак. Давлат профессионал клубларни бошқа молиялаштирмоқчи эмас, бу нормал ҳолат. Эртами-кеч шундай бўлиши керак эди. Ушбу улушларга харидор топилиш-топилмаслиги бошқа масала. Тушунарлики, қачонки, ПФЛда реал ўзгаришлар кузатилган тақдирдагина клубларга инвестиция киритиш истаги туғилади. Нимага инвесторлар АПЛ, Ла Лига ёки «А» серия клубларини сотиб олиш учун навбат кутишади? Чунки мазкур клублар лигалардаги иштирок орқали даромад орттиради, бу эса хўжайинлар учун ҳам айни муддао. Бугунги кунда Ўзбекистон чемпионатида қатнашиш фойдали ғоя эмас, аксарият клубларнинг инвесторлари реал футбол мухлислари ёки бошқа масалаларни ҳал қилувчи шахслар ҳисобланишади.

Дарвоқе, илова рўйхатида «Қизилқум»нинг йўқлигига эътибор беринг. Яъни клуб аслида хусусий саналади. Аслида ҳам шундайми? Клубнинг аудиторлик ҳисоботларини кўриб чиқиш керак. Демак, Президент Фармони декабрда чиқди, январда эса «Локомотив» ФК устав фондининг Тошкент механика заводига тегишли 58,2 фоиз улуши 7 февралда Агентликка ўтиши ҳақида хабар берилди. Бу ҳақдаги янгилик openinfo.uz сайтида чоп этилди. Акцияларини Агентликка топширилган кейинги клуб «Бунёдкор» бўлди. Катта эҳтимол билан «Бухоро» ва «Динамо»нинг улушлари ҳам Агентлик ихтиёрига ўтган. Бу нимани англатади? Мазкур клублар кейинги йили ОФК Чемпионлар Лигасида қатнашишдан умид узса бўлаверади. Клубни лицензиялаш жараёни якунланган паллада Давлат активларини бош­қариш агентлигига тегишли ҳар қандай клуб шундай ҳолатга тушади. Жараённинг аҳамиятли жиҳати ҳам шунда. Яъни «Бунёдкор» эндиликда ОЧЛ йўлланмасини берадиган жой учун курашса ҳам, уни юридик йўл билан қўлга киритолмайди.

Бу қандай рўй берди? ОФК клубларни лицензиялаштириш регламенти (L.03 критерияси)га биноан, ак­цияларга эгалик қилаётган ёки бошқа клуб бошқарувига тааллуқли ҳеч бир жисмоний ёки юридик шахс клубнинг маъмурий ваҒёки спорт фаолия­тида бошқарув жараёнига жалб этилиши мумкин эмас. Яъни бизнинг ҳолатда улушлари Давлат активларини бошқариш агентлигига тегишли клублар регламентнинг мазкур бандига мувофиқ эмас. Янада тушунарлироқ бўлиши учун яқинда Шамиль Газизовнинг «Спартак» (Москва) бош директори лавозимига тайинланганини мисол тариқасида олсак. Ўз навбатида, Газизов «Уфа» клуби акциялари эгаси ҳам ҳисобланади. Функционер Регламентнинг ушбу бандини бузмаслик мақсадида «Уфа»даги акцияларини ўз укасига қолдирди.

Худди шунга ўхшаш ҳолат 2012 йили ўзбек футболида ҳам кузатилган, ўшанда Ўзбекистонда дастлабки лицензиялаштириш жараёни ўтаётганди. «Бунёдкор»нинг ўша пайтдаги бош директори Баҳром Давлатов яна икки клуб - «Машъал» ва «Насаф»нинг акцияларига эгалик қиларди. Гарчи улуш кичик бўлсада, ОФК тартиби қатъий эди - шу тариқа Давлатов «Бунёдкор»­даги лавозимини сақлаб қолиш учун қолган икки клубдаги акцияларини топширишга мажбур бўлган. Ўша вазиятда ОФКнинг аралашуви муқаррар эди, зеро, лицензия берувчи орган ҳисобланувчи ПФЛ муаммони ўзи ҳал этолмасди. Оддий ҳолатларда лицензия бериш қарорини ОФК эмас, маҳаллий орган чиқаради. Умуман, клублар эгалари можароси Европада ҳам долзарб, у ерда консорциумлар бизнесини кенгайтириш мақсадида турли мамлакатлардаги клубларни сотиб олади. Яққол мисол сифатида Авс­трия ва Германиядаги «Ред Булл»ни кўрсатиш мумкин. 2017 йилгача бу икки клуб бир корпорация (Гана, Бразилия ва АҚШда ҳам жамоалари бор)­га тегишли эди. Вазият ушбу клублар Чемпионлар Лигаси йўлланмасини қўлга киритгунча давом этди. Кейин эса УЕФА «Ред Булл»ни Зальц­бург­­даги клуб бошқарувидан воз кечиб, унга фақат ҳомийлик қилишга мажбур қилди.

Дарвоқе, УЕФА ҳомийлик шартномаларини ошириш орқали клубни яширинча бошқариш ҳолатларига жиддий қарайди. Ўз вақтида УЕФА Роман Абрамовичнинг ЦСКАга алоқадорлиги бўйича суриштирув ўтказганди. Гап шундаки, «Сибнефть» компанияси ва «армиячилар» ўртасида қиймати 54 миллион долларга тенг 3 йиллик шарт­нома имзоланиши УЕФАнинг шубҳаланишига асос бўлган. Бу ўшанда Европадаги энг қимматбаҳо ҳомийлик келишуви эди. Ҳаттоки,  «Водафон» ҳам «Манчестер Юнай­тед»га шунча тўламаган, ваҳоланки, Англия клуби билан тузилган шартнома аҳамияти юқори эди. Бироқ УЕФА Абрамовичнинг ЦСКА акцияларига яширинча эгалик қилаётгани юзасидан далил тополмади ва иш ёпилди. Таъкидлаш жоиз, Абрамович «Сиб­нефть»ни сотгач, компания ЦСКАга ҳомийлик қилишни тўхтатди. Кўриб турганингиздек, УЕФАдаги барча ҳолатлар турли мамлакатлар клублари билан боғлиқ. Ташкилот бу каби сценарийларнинг барчасини қатъий текшириб туради. Мазкур ҳолатда бериладиган жазо ҳам оддий: клублардан бири турнирга қўйилмайди.

Икки клубининг бир турнирдаги иштирокини таъминлаган ягона шахс - «Тоттенхэм» хўжайини Даниэль Леви. У бир неча йиллар аввал ENIC компанияси орқали «Славия» (Прага) ва АЕК (Афина) жамоаларига эгалик қилганди. Ҳар икки клуб бир мавсумда УЕФА кубоги йўлланмасига эга чиқди. Шунда УЕФА Левидан қайси жамоа турнирдаги иштирокдан воз кечиши ҳақида сўради. Бироқ функционер УЕФА қарорига шикоят киритгач, ҳар икки клубнинг иштирокига рухсат берилди, қачонки, улар ўзаро тўқнаш келгунларига қадар. Шундагина Леви уларнинг биридан воз кечишга мажбур бўларди. «Славия» ва АЕК бир-бирига дуч келмади, шу боис жараён можаросиз якун топди. Аммо бу УЕФА. ОФКда ҳолат қандай? Осиёда айни муаммолар қандай ҳал этилади? Қитъамизда бундай ҳолатлар кўпроқ учрайди. Масалан, ОФК узоқ муддат мобайнида Абу-Даби, Дубай ва Шаржанинг барча клублари бир кишига тегишли эканлиги масаласини муҳокама қилди. Якунда манфаатлар бў­йича муаммо йўқлиги аниқланди, гарчи клублар қадрдон ака-укаларга тегишли бўлсада. Худди шу гап бошқа араб клубларига ҳам тааллуқли. Шунга ўхшаш ҳолат Ўзбекистондаги нефть ва газни қайта ишловчи корхоналарга тегишли клублар билан ҳам рўй берди. Ахир клубларнинг улушлари бир-биридан алоҳида, ўз бюджети, раҳбарияти ва юридик манзилига эга структураларга тегишли эди.

Бугун эса ушбу улушларнинг барчаси (ёки маълум қисми) бир ташкилот қўлига ўтмоқда. Айнан шу ерда манфаатлар масаласи ўртага чиқади ва мазкур ҳолатда ПФЛ жараёнга қонуний йўл билан муносабат билдириши керак - Чемпионлар Лигасида қатнашишга лицензия бермаслик. Мабодо Ўзбекистон чемпионатидаги иштирок учун лицензия керак бўлса, Агентлик қайси клуби элит лигада қатнашиши лозимлигини аниқлаб олади. Энди нима қилиш керак? Вазиятдан чиқишнинг бир нечта вариантлари бор.

*** Клублар акцияларини дарҳол инвесторларга сотиш. Мазкур ҳолатда энг осони «Пахтакор»га, чунки гап фақат 20 фоиз акция ҳақида бормоқда. Бу эса клубнинг ҳозирги молиявий ҳолатига жиддий таъсир кўрсатмайди. Охир-оқибат, шу 20 фоиз қолган 80 фоиз улуш эгаси ихтиёрига ўтади. Бу адолатдан. Бошқа клублар, биринчи навбатда, «Навбаҳор» учун эҳтимол, акцияларни мухлисларга сотиш имкони туғилар. Албатта, хусусий инвестор топилмаса.

*** Агар Президент Фармонидаги лойиҳада қайд этилган акцияларнинг ҳаммаси Агентликка ўтмаган бўлса, балки жараённи тўхтатиш керакдир? Сўнгра алоҳида график тузиб, унга кўра, Агентлик ихтиёридаги акцияларни сотган тақдирдагина бошқа акцияларга эга бўлиши белгиланади. Ахир Президент Фармонида акцияларнинг айнан қачон ўтказилиши бўйича муддат кўрсатилмаган-ку. Нафақат Фармон талабларини бажариш, балки бу билан клубларга зиён етказмаслик ҳам муҳим.

*** Ҳаммасини шу тариқа қолдириб, ОФК Чемпионлар Лигасининг янги мавсумида фақат акцияси Агентликка тегишли бўлмаган клублар қатнашади. Мазкур ҳолатда ОЧЛга фақат юқори 7та ўринда қайд этилган (ёки Ўзбекистон кубогини қўлга киритган) клуб қўйилишини ҳам унутмаслик лозим.

Аммо бунда клублар ва ПФЛ лицензиялаш масалаларида келишиб олишига тўғри келади. Акс ҳолда, 2021 йили элит дивизион иштирокчилари таркиби кескин ўзгаради. Шунга ўхшаш ҳолат Саудия Арабис­тонида ҳам кузатилганди. У ерда лицензия берувчи орган молиявий критерияларга жиддий, аммо адолатли тарзда ёндашди, натижада мамлакат шарафини Чемпионлар Лигасида фақат икки клуб ҳимоя қилди. Бироқ лицензияга эга бўлмаган клублар ички чемпионатдан четлатилмади. Умуман, якуний қарор учала вари­антни ҳам ўз ичига олиши мумкин. Бироқ буни сиз билан биз эмас, клублар, ЎФА ва ПФЛ ҳал қилади.

Куни кеча АГМК футбол клуби акцияларининг 100 фоизи Агентлик ихтиёрига ўтди. Шундай экан, энди Суперлиганинг камида 4 клуби - «Бун­ёдкор», «Бухоро» «Локомотив» ва АГМКнинг Агентликка тегишли эканлиги аниқ. Демакки, бу 4та клуб ОФКнинг лицензиялаштириш Регламенти L.03 критериясига мос келмайди (ПФЛ регламенти оммавий ошкор этилмаган, аммо унда ҳам камида шундай критериялар бўлиши керак). Демак, шу 4та клуб ОФК Чемпионлар Лигасидаги иштирок лицензиясини олмаслиги лозим. Назарий жиҳатдан, критерияларга мос келмасада, ПФЛ ушбу клубларга лицензия бериши ҳам мумкин (худди аввал бўлганидек), аммо қарор чиқарувчиларнинг профессионаллигига умид қилган ҳолда, бу вариантни кўриб чиқиш истаги йўқ.

Келинг, клубларнинг Чемпионлар Лигасидаги иштироки эҳтимоли бў­йича турнир жадвалининг қандай ҳолатда эканлигига назар солсак.

1. «Пахтакор» - 22 очко  ?

2. АГМК - 21 Х

3. «Навбаҳор» - 17 ?

4. «Бунёдкор» - 17 Х

5. «Қўқон-1912» - 16  }

6. «Металлург» - 16  ?

7. «Насаф» - 16  ?

8. «Локомотив» - 12  Х

9. «Сўғдиёна» - 11  ь

10. «Машъал» - 9  ?

11. «Сурхон» - 7  ?

12. «Андижон» - 5  ь

13. «Бухоро» - 3  Х

14. «Қизилқум» - 2  ь

? - бу белги клуб акцияларининг Агентликка топширилиши бўйича ҳали аниқ маълумот йўқлигини билдиради, демакки, клуб лицензия олиши мумкин.

Х - лицензия олиш ҳуқуқи йўқ клублар.

} - агар кучли еттиликка кирса, лицензия олиш ва Чемпионлар Лигасида қатнашиш ҳуқуқига эга клублар.

ь - лицензия олиш ҳуқуқига эга, аммо кучли еттиликка кирган тақдирдагина Чемпионлар Лигасида қатнашиши мумкин бўлган клублар.

Кўриб турганингиздек, агар «Пахтакор» ва «Навбаҳор» ҳам ўз акцияларини Агентликка топширса, «Қўқон-1912» тўғридан-тўғри ОЧЛ гуруҳ босқичи йўлланмасини қўлга киритади. «Металлург» билан «Насаф» ҳам акцияларини топширсаю, жамоаларнинг турнир жадвалидаги ўрни ўзгармаса, Чемпионлар Лигасида Ўзбекистондан иккинчи иштирокчи бўлмайди. Агар рўйхатдаги барча клублар акцияларини топширсаю, ПФЛ ваъда қилинганидек, элит лиганинг келгуси мавсумини шакллантириш мақсадида лицензиялаштиришни амалга оширса, янги мавсумда ҳозирги 14та клубдан фақат 5таси қолади: Агентлик клубларининг энг яхшиси ва қолган 4та клуб. Шунда олий лигага қуйи дивизиондаги хусусий клублар таклиф этилади. Тўғри, лицензиялаштириш бў­йича қарор чиқарилгунига қадар Агент­лик клублардан бирортасининг акциясини сотишга ҳам улгуриши мумкин. Айтганча, АГМК ФК умумий акциялари пакетининг номинал нархи 3 миллион сўмни ташкил этади. Яъни ўринбосарлар жамоасида ўйнаётган исталган футболчи бир ёки икки ойлик маошини сарфлаган ҳолда, клубни сотиб олиши мумкин. Аммо тушунарлики, АГМК бу «Ньюкасл Юнайтед» эмас, яқинда Англия жамоаси учун 300 миллион фунт таклиф қилишди. Бу ерда гап фақат клуб нархида эмас, ахир «Ньюкасл»га 300 миллион фунт сарфлайдиган инвес­торлар йилига 200 миллион даромад келтириши аниқ клубга эга бўлишади. АГМКнинг ҳолатида эса, инвестор бирор-бир даромад манбаи йўқ, аммо иштироки учун ўнлаб миллиардлар сарфланиши керак клуб соҳибига айланади. Инвестор лоақал шартномада белгиланган талабларни бажариши керак. Ўзига шундай ташвиш орттирмоқчи киши борми? Инвестор Чемпионлар Лигасидаги даромаддан умид қилиши мумкин, аммо биламизки, бундай даромад йўқ. Дарвоқе, энди ОКМК нима қилиши кераклигини ҳеч ким тушунтирмади. Гап комбинат ҳақида бормоқда. Комбинат клубни молиялаштиришни давом эттириши керакми? Ахир номи ўзгармасада, юридик жиҳатдан клуб бу комбинатга тегишли эмас-ку?! Агар комбинат бўлмаса, клубнинг харажатини ким қоплайди? Агар молиялаштириш комбинат томонидан амалга оширилаверса, бу қандай рўй беради? Клуб ҳисобига тўғридан-тўғри транш қилинадими ёки янги хўжайин эски эгалардан пул йиғади?

Шунингдек, бир нечта умумий саволлар бор. «Бунёдкор» мисолида маълум бўлмоқдаки, Агентлик мустақил равишда клуб раҳбариятини тайинлайди. 100 фоиз акция Агентликка тегишли бўлгач, бу табиий ҳол. Бироқ клубларнинг лицензиялаштириш Регламенти талаблари айнан шундай тажрибаларга қарши йўналтирилган: ягона ташкилот бир нечта клублардаги кадрлар масаласини ҳал қилолмайди. Манфаатлар қарама-қаршилигининг асл моҳияти ҳам шунда. Агар клубларни молиялаштириш ҳам бир органга боғлиқ бўлса, можаронинг иккинчи факти ҳам тайёр. Бизда ҳар доим шундай бўлган, дейиш керак эмас. Ҳеч қачон ва ҳеч қаерда бундай бўлмаган, бу нафақат Ўзбекистонга тааллуқли. Президент Фармонини бажариш шарт, бу муҳокамадан холи. Аммо гап ушбу ҳужжатни клуб футболи структурасини бузмай амалга оширишда. Профессионаллик айнан шунга бориб тақалади.

6-иловада 13та клубнинг номи келтирилган:

Алишер НИКИМБАЕВ 

Ўткир УМАРОВ тайёрлади.